Από το βιβλίο του καθηγητή Θεολογίας κ. Χρήστου Λιόλιου «Οδοιπορικό στά χωριά τής Φιλιουριάς» Από κτίσματα ναών, εκκλησιαστικά βιβλία παλαι...
Από το βιβλίο του καθηγητή Θεολογίας κ. Χρήστου Λιόλιου «Οδοιπορικό στά χωριά τής Φιλιουριάς»Από κτίσματα ναών, εκκλησιαστικά βιβλία παλαιών εκδόσεων καί από εικόνες περισυλλέξαμε ενθυμήσεις, επιγραφές καί μνημόνια.
Α ΕΝΘΥΜΗΣΕΙΣ
1- Σε έντυπο ανθολόγιο εκδόσεως 1742.
α) «+ ετούτο τό ανθολόγιο είνε από χωρίον του Κατακάλου, κε οποιος αποξενόσι νά είνε αφορισμένος κε ασυγχόρητος από τήν εκλισίαν. 1772
μηνί Φεβρουάριος ά».
β) «Συνέχεια τών παραπάνω κε ο δέσας αυτό άνθιμος ιερομόναχος από μπονάσια 1780″.
Η Μπονάσσα ή Μπουνάσσια ή Βουνάσσα είναι ή δυτική κορυφή 1516μ. των Καμβουνίων ορέων. Σέ περίβλεπτη θέση τής πλαγιάς ίδρυσε άγνωστος μοναχός τό 1148 ησυχαστήριο μέ ναό τής Αγιας Ευαγγελίστριας. Αργότερα εξελίχθηκε σέ μοναστήρι μέ πολλούς μοναχούς από τούς οποίους ένα μέρος γιά κύρια ασχολία είχαν τή γεωργία, αμπελουργία, μελισσοκομία καί τήν κτηνοτροφία. Ο ιερομόναχος Ανθιμος θεραπεύει τήν ειδικότητα τού βιβλιοδέτη. Μέχρι το 1950 υπήρχαν υπολείματα από τα εξαρτήματα τού βιβλιοδετείου.
2- Σέ έντυπο μηνιαίο Σεπτεμβρίου, εκδόσεως 1779.
«Ετούτο το βηβλήον ήνε από χωρίο Κατακάλου κε όπηος τό αποξενόσι να έχει κατάρα του Αγ. Γεωργίου. Εγώ ο παπ-Χριστόφορος από Κομμάτι γάφω τόν κερό όπου έφυγε ο παπαθόδωρος κε επάησε στό Κοπλαράκι 1808 μήνας Νοέμβριος 25″.
Ο ιερέας Χριστόφορος χρησιμοποιεί εκκλησιαστικά βιβλία τού ναού τής Κατάκαλης. Το Κομμάτι είναι διαλυμένο χωριό κοντά στή θέση Παλιοκόμματο, όπου άλλοτε τό αρχικό χωριό. Βρίσκεται στά ριζά τού γηλόφου τής Τσιοτίνας καί απέναντι τής χαράδρας τής Σκάλας.
Ανάμεσα στίς εκχερσωμένες εκτάσεις διακρίνονται ακόμη τά ερείπια τού ναού Αγίου Αθανασίου καί λιθοσαρές τών σπιτιών.
Το Κομπλαράκι είναι συνοικισμός τού Καρπερού καί μετωνομάσθηκε σέ Μικρό.
3) Σέ έντυπο Πεντηκοστάριο, εκδόσεως 1765.
«Ενθύμησης τό 1899 ό Αθανάσιος Γεωργίου Βορσίδας χρηματίσας διδάσκαλος έν τή χώρα Κατάκαλη».
Καθώς φαίνεται από τήν παραπάνω ενθύμιση, ό δάσκαλος Γ. Βορσίδας είναι εκείνος πού επέβαλε τόν τύπο Κατάκαλη, τόν οποίο υιοθέτησε αργότερα 1927 τό Διάταγμα τής μετονομασίας χωριών.
Β ΕΠΙΓΡΑΦΕΣ – ΜΝΗΜΟΝΙΑ στό Ναό Αγίου Γεωργίου.
1- Σέ φορητή εικόνα τού Χρυσοστόμου (0,26χ0,17).
«Ετος 1761. δούλου τού θεού ζήση επιτρόπου τής εκκλησίας».
2- Σε φορητή εικόνα τής Θεοτόκου (0,75χ0,50) «Ετος 1761″.
3- Σέ εικόνα τής Αγίας Παρασκευής (0,70χ0,45)
«Ετος 1761. δούλων τού θεού κόστα κε θεοδόρ (ου)».
Οί ανωτέρω 3 εικόνες παρουσιάζουν τήν ίδια τεχνοτροπία, Εικάζεται ότι είναι έργα τού ίδιου ζωγράφου τού οποίου αγνοούμε τό όνομα.
Προσωπογραφία τής Θεοτόκου μέ τήν ίδια τεχνοτροπία τής παραπάνω φορητής εικόνας τής Παναγίας βρίσκεται καί στήν τοιχογραφία τού γυναικωνίτη.
Από τούτο συνάγεται ότι δυνατόν ή τοιχογραφία τού δεύτερου στρώματος τής επιφάνειας τών πλευρών τού ναού νά είναι έργο τού ίδιου
αγιογράφου καί νά έλαβε χώρα στή δεκαετία 1760-1770.
4- σέ εξάγωνο πλαίσιο (0,55) τού ταβανιού, γύρω από τόν ευλογούντα Παντοκράτορα, υπήρχε ή ακόλουθη επιγραφή.
«Ιω. Απ. Α” 8. ΕΓΩ ΕΙΜΙ ΤΟ Α ΚΑΙ ΤΟ Ω ΛΕΓΕΙ ΚΥΡΙΟΣ Ο ΘΕΟΣ. Ο ΩΝ ΚΑΙ Ο ΗΝ ΚΑΙ Ο ΕΡΧΟΜΕΝΟΣ ΠΑΝΤΟΚΡΑΤΩΡ».
Τό ταβάνι τό κοσμούσαν ξύλινα ρομβοειδή φατνώματα 0,20χ0,25, μέ μεγάλο φόντο γεμάτο κίτρινα αστέρια. Σύμφωνα μέ τοπική παράδοση κατασκευάσθηκε στά χρόνια 1625 – 1645 οπότε λειτουργούσε στό Μαυρομαντήλι ή βιοτεχνία τής Κεραμοποιίας. Καταστράφηκε μαζί μέ τήν επιγραφή στά 1966, όταν κατέρευσε ή στέγη από τό πολύ χιόνι.
5- Στή βάση τού τρούλου πού υψώθηκε τό 1937 καί κατέπεσε μέ τήν οροφή τό 1966 υπήρχε ή εξής επιγραφή.
«ΕΡΓΟΝ Ν.Χ. ΤΣΙΟΥΤΣΟΥΜΗ ΕΚ ΔΙΣΚΑΤΗΣ. ΕΤΟΣ 1937. ΔΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΕΥΟΝΤΟΣ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ ΚΑΡΑΛΗ».
Ο Παπαδημήτρης είναι ό ιεροδιδάσκαλος Δημήτριος Καραλής. Προέρχεται από τήν Κομματιώτικη οικογένεια Καραλή καί είναι ανεψιός τού Παπακωνσταντή Καραλή. Είναι ό πρώτος τού χωριού μετά τήν απελευθέρωση 1912, πού διορίσθηκε τό 1916 δάσκαλος από τό ελληνικό Κράτος.
Τό 1931 χειροτονήθηκε ιερέας από τόν Αρχιερέα Νικόλαο 1924 – 33 Μητροπολίτη Γρεβενών.
6- Στό θαυμάσιο ξυλόγλυπτο μικρό τέμπλο, πού αναστήλωσαν μετά τή ζημιά τού 1966, οί Βάιος Λάλος, Γιώργος Λιόλιος καί Γιώργος Φασούλας,
αναγράφονται.
α) «Κατακαλλιώτου θίμνηου Επιτρόπου». Τά γράμματα είναι χρυσοκίτρινα καί δυσδιάκριτα.
β) Συνέχεια τής παραπάνω ενθύμησης. «Μετσοβίτης τού χορίου Κατακάλου έγινε κε βοηθίας επιτρόπων. 1800 μήνας Σεπτέμβριος 22. Εγό ό μαστρογιόργης Τριανταφύλλου κε με συν-φια Μετσοβίτες».
Γράφονται τά παραπάνω μέ κόκκινα δυσανάγνωστα γράμματα.
Ο Μετσοβίτης μαστρογιώργης δέν αποκλείεται νά είναι ο Γεωργάκης Μετσοβίτης, ό οποίος χρημάτισε παλληκάρι τού Γέρο-Ζιάκα 1730 – 1810.
Παλληκάρια τού Γέρο-Ζιάκα ήταν ό Κώστας Βλάχος, ό Μεντερλής, ό Γεωργάκης Μετσοβίτης καί ό εξάδελφός του Σουλειμάν Μεντζελόπουλος,
ό οποίος εξισλαμίσθηκε μικρός, αλλά πάλι αργότερα έγινε χριστιανός. (Χρ. Ενισλείδου. H Πίνδος καί τά χωριά της. Αθήναι 1951. σελ. 132).
– Σέ λευκό παραλληλόγραμμο πλαίσιο μορφής διπτύχου στήν κόγχη τής προσκομιδής αναγράφεται.
«ΠΑΙΣΙΟΥ ΑΡΧΙΕΡΕΩΣ – ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΙΕΡΕΩΣ – ΕΥΘΥΜΙΑΣ ΜΟΝΑΧΗΣ».
Ο μνημονευόμενος Αρχιερέας είναι ό έκ Κλινοβού Καλαμπάκας, δραστήριος επίσκοπος τών Σταγών Παίσιος Β” (1784-1803), ό οποίος θεαρέστως εποίμανε τήν επαρχία του.
Στόν Κώδικα τού μοναστηριού τής Παλιοκαρυάς Κρανέας Ελασσόνας αναγράφεται «έν έτει 1787 αρχιερατεύοντος Σταγών τού Παισίου έγινε ηγούμενος ό παπ-Ζαχαρίας μέ αγάπη τών πατέρων καί τού Αρχιερέως».
Επίσης σέ επάργυρη επένδυση ευαγγελίου τού ναού τής Αγ. Παρασκευής Δεσκάτης, εκδόσεως 1649 Εμ. Γλυκοζουνίου καί Π. Πινέλλου διαβάζεται εγχάρακτο μνημόνιο. «ΥΠΑΡΧΟΙ ΔΕ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΔΟΥΣΚΑΤΑ / ΕΤΕΛΕΙΩΘΗ ΤΟ ΠΑΡΟΝ ΕΥΑΓΓΕΛΙΟΝ / ΔΙ ΕΠΙΣΤΑΣΙΑΣ ΤΟΥ ΕΠΙΣΚΟΠΟΥ / ΣΤΑΓΩΝ ΚΥΡ ΠΑΙΣΙΟΥ 1787″.
Τό χρονικό διάστημα 1804-1809 στή μητρόπολη Σταγών δέν καλύπτεται μέ τήν παρουσία τού επισκόπου. Πιθανόν νά ασχολείται μέ τήν διευθέτηση εκκλησιαστικών πραγμάτων μακράν τής επισκοπής.
Τά χωριά τής περιοχής τά νοτίως κείμενα από τό ξηροπόταμο Σιούτσα υπαγόταν στή μητρόπολη Σταγών ίσως από τό 12ο αι. έως τό 1881.
Εκτοτε έμειναν προσαρτημένα έως τό 1896 στή νεοιδρυθείσα μητρόπολη Δισκάτης καί μετά τήν κατάργησή της συσσωματώθηκαν στή μητρόπολη Γρεβενών.
8- Στό δρύινο χοντρό θυροφύλλο τής νότιας εισόδου τού κυρίως ναού υπάρχει μνημόνιο εγχάρακτο
«Αναγνώστης 1878 1 Φεβρουαρίου».
Πρόκειται μάλλον γιά τόν Αναγνώστη (Γεώργιο) Ζιάκα (1860-1937), στό σπίτι τού οποίου φιλοξενήθηκε στίς 12.03.1904 ό Π. Μελάς. Πέρασε τότε μέ τούς συνεργάτες του, ύστερα από παραμονή 8 ημερών στό χωριό Κριτσοτάδες (σήμερα Ψήλωμα) λοξοδρόμησαν από τήν ανεμοθύελλα μέσα στό δάσος καί βρέθηκαν στήν Κατάκαλη, όπου διανυκτέρευσαν. Τούτο ομολογεί ό 80χρονος Ιωάννης Μακρής. Από εδώ οδηγήθηκε στή Δημενίτσα Καρπερό σήμερα γιά νά περάσει τόν Αλιάκμονα. Πήγαινε νά συναντήσει τό μητροπολίτη Καστοριάς Καραβαγγέλη.
9- α) «1900 Μαρτίου 20″.
Στό εξωτερικό υπέρθυρο τής εισόδου στόν κυρίως ναό. Τή χρονιά αυτή καταλήγει σέ μικρό θάλαμο μέ προσωπογραφίες αγίων στούς τοίχους. Ακούεται μέ τό όνομα «γκαβοί», γιατί οί εικόνες είναι τυφλωμένες από τούς τούρκους. Μιά παράδοση όμως λέγει ότι τάχα από τά μάτια οί μητέρες έξυναν υλικό μέ τό οποίο έφτιαχναν αλοιφή γιά τόν πονόματο. Απίστευτο μέν λέγεται.
Ο νάρθηκας χρησίμευσε ώς χώρος, όπως καί σήμερα, όπου τελούνταν τά μνημόσυνα, ή ετήσια διάκκληση γιά τό ναό, δηλαδή ημέρα κατά τήν οποία ή εκκλησία παραθέτει γεύμα στούς πάντας καί ό καθένας προσφέρει ότι θέλει. Καί οί μεγάλοι αγιασμοί, όταν ό καιρός είναι ακατάλληλος νά γίνει ή τέλεση στό ύπαιθρο, γίνεται στό νάρθηκα τότε.
Το παραπάνω κείμενο είναι παρμένο από το βιβλίο του καθηγητή Θεολογίας κ. Χρήστου Λιόλιου «Οδοιπορικό στά χωριά τής Φιλιουριάς»
